თამრი ფხაკაძის ეს მოთხრობა მრავალმხრივ შეიძლება იყოს განხილული, თუმცა, როგორც სათაურიდანაც ჩანს, ჩვენი ნაშრომი მას უპირატესად ომისა და ლიტერატურის ურთიერთმიმართების თვალსაზრისით შეეხება, რაც იმდენადვე ძველი საკითხია, რამდენადაც თავად ომი და ლიტერატურა. მაგალითისთვის შეგვიძლია მოვიხმოთ ჰომეროსის უმნიშვნელოვანესი ტექსტები. მართალია, პლატონის შეხედულებით, ჰადესის საშინელებათა ჰომერისოსეული აღწერილობა ხელს უშლის მებრძოლთა აღზრდას, მაგრამ „ილიადაც“ და „ოდისეაც“ ბრძოლისა და ომის ჰეროიზაციასაც ეძღვნება. ჩვენი ლიტერატურიდან საერთოდაც ისეთი შემთხვევის გახსენებაც შეგვიძლია, რომლის დროსაც აშკარად დასამორჩილებელ ომს ესხმოდა ხოტბა. მიუხედავად იმისა, რომ ვასალურ ურთიერთობათა და სამიჯნურო გმირობათა ეპოქისათვის ტარიელის ხატაელებთან ბრძოლა არ ჩანს უჩვეულოდ, მაგრამ არსებითად ის მაინც დამპყრობლურია.

ასეთი ჰარმონია ომსა და ლიტერატურას შორის უახლოეს წარსულამდე არსებობდა, სანამ განმანათლებელთა მოღვაწეობა, ერთა თვითგამორკვევის პროცესი თუ ომებისა და რევოლუციების ხანა საფუძველს არ შეურყევდა მათ ბალანსს და სასწორს ლიტერატურის ანტისაომარი ტენდენციებისკენ არ გადახრიდა. ერთ-ერთმა პირველმა ეს მოვლენა ავსტრიელმა ქალმა ავტორმა, ბერტა ფონ ზუტნერმა, განავითარა, რომლის რომანიც „ძირს იარაღი!“ ქართულადაცაა ხელმისაწვდომი. მოგვიანებით ომის მიმართ ეს დამოკიდებულება არაერთ სხვა ავტორთანაც აისახა, მათ შორის ამერიკელი მწერლების მთელ თაობასთანაც, რომელსაც „დაკარგული თაობის“ სახელით ვიცნობთ.
თუმცა არც ეს მდგომარეობა შენარჩუნებულა დიდხანს. II მსოფლიო ომის დროს გამოვლენილმა მტრის აშკარა სახემ შეარყია ანტისაომარი განწყობების საფუძვლებიც, რადგანაც ჰეროიკული სულისკვეთების გარეშე შეუძლებელი იქნებოდა საერთო, ცალსახა მტერთან ბრძოლა. ეს აისახა როგორც ლიტერატურაში, ისე კინემატოგრაფიაში.
შედეგად დღემდე დამკვიდრებულია ლიტერატურის ომთან მიმართების ორგვარი ტენდენცია, რომელთა მაგალითებიც ერთი მწერლის ორი ტექსტის სახითაც კი შეგვიძლია ვიხილოთ. ესენია სვეტლანა ალექსიევიჩის „ცინკის ბიჭები“ და „უკანასკნელი მოწმეები“, რომელთაგან პირველი აგრესორი ერის ფუფუნებაა და აშკარად აკრიტიკებს ომს, როგორც დამპყრობლის წამოწყებას, ხოლო მეორე თავდასხმის მსხვერპლი ქვეყნის თვალთახედვითაა შექმნილი და აშკარად უსამართლობის წინააღმდეგ ბრძოლის სულისკვეთებას აღვივებს.
ასეთი ვითარება საინტერესოს ხდის, რა ფორმას იღებს ლიტერატურისა და ომის ურთიერთობის საკითხი ისეთი მცირე ქვეყნის ეროვნულ ლიტერატურაში, როგორიც საქართველოა, და როგორ ასახავს იგი ჯერაც დაუსრულებელი კონფლიქტების კოლექტიურ ტრავმას.
კოლექტიური ტრავმის ასახვის თვალსაზრისით, მხატვრულმა ლიტერატურამ, შესაძლოა, მიზნად მასთან გამკლავებაც დაისახოს, ეს კი ხელოვნების იმ ფუნქციას ეთანადება, რომელიც ჯერ კიდევ არისტოტელემ განსაზღვრა, როცა კათარზისის ცნება გამოყო (არისტოტელე, 2012). მართალია, კათარზისი ასახვის ობიექტის მიხედვით მრავალგვარი შეიძლება იყოს, მაგრამ ეს როდი გამორიცხავს იმის შესაძლებლობას, რომ მხატვრულმა ტექსტმა ერთდროულად გადმოსცეს ტრაგიზმი, კომიზმი და აბსურდიც კი. თანამედროვე ქართული ლიტერატურიდან ამის ერთ-ერთი საუკეთესო ნიმუშია თამრი ფხაკაძის მოთხრობა „ბოსტანი კონფლიქტის ზონაში“.
მოთხრობას ორსაფეხურიანი სიუჟეტი აქვს, რომელიც ორ სხვადასხვა, ერთმანეთში გარდამავალ კონფლიქტს წარმოაჩენს. პირველი მათგანი, რომელიც ძმებს შორის დაპირისპირებას ასახავს, ტექსტის პირველივე ფრაზით იხსნება, როდესაც მთხრობელი, რობიზონა, ამბობს: „ჩემ ძმას გაუქრა უტვინო თავი, რო იმთავითვე ამირია საქმე“ (ფხაკაძე, 2005). ვინაიდან შემდგომ რობიზონასა და მისი ძმის, ზალიკოს, წარმომავლობას ვიგებთ — ისინი სამაჩაბლოს კონფლიქტური ზონის მომიჯნავე სოფლიდან არიან — თხრობის დაძაბულობის ცენტრიც მშობლიური სახლისკენ ინაცვლებს. კონფლიქტი ძმების დიალოგის სახით ვითარდება და მათი ხასიათების დაპირისპირებით წარიმართება. თუკი რობიზონა უფრო გულწრფელი და ნაივურია, ზალიკო საკუთარი ჯანმრთელობის მძიმე მდგომარეობის შესახებ საუბრისას საეჭვო, მძიმე და დანაშაულნარევ დუმილს ინარჩუნებს, რაც ტექსტის დასაწყისიდანვე წარმოქმნილ ინტრიგას კიდევ უფრო აძლიერებს. მიუხედავად ამისა, მოთხრობის ეს მონაკვეთიც კომიზმითაა განელებული, რომელიც რობიზონას მხრიდან ვითარებასთან სრულიად შეუსაბამო, მიამიტური რჩევით მიიღწევა: თითქოსდა ძმას სოფლის ჰაერი უშველიდეს. ასეთ კონტექსტში არც სოფლის ხსენებაა შემთხვევითი და მომდევნო დღეს, როცა ზალიკოს აშშ-ში გამგზავრებულს აღმოაჩენს, მოლოდინის მოულოდნელი გახსნა და დაძაბულობის განმუხტვაც გარდაუვალი ხდება.
ისევ არისტოტელეს რომ მოვუხმოთ, კვანძიც კლასიკურად იხსნება, ერთდროული პერიპეტიითა და ანაგნორისისით (რატიანი, 2011), ეს უკანასკნელიც სწორედ მაცნის როლის შემსრულებელი პერსონაჟის ხელით თამაშდება. თამრი ფხაკაძის მოთხრობის უნიკალურობა ისაა, რომ მაცნის როლს რობიზონას ტრაგედიის უნებლიე მონაწილე, მისი მშობლიური სახლის ეთნიკურად ოსი მეზობელი, ოლეგა, ასრულებს, რომელიც უკვე რობიზონას სახლის პატრონი გამხდარა. აღსანიშნავია, რომ ეს მომენტიც კომიზმითაა გაზავებული, როცა ოლეგა თავის მეზობელყოფილს მისივე სახლში ეპატიჟება სტუმრად.
სწორედ აქედან მოთხრობის სიუჟეტის მეორე საფეხური იწყება, რომელიც შესაძლო ეთნიკურ დაპირისპირებას მოასწავებს. მშობლების სახლის ოსი მესაკუთრისთვის გასხვისების მოტივით ტექსტი გადაძახილს ქმნის კლასიკურ ნაწარმოებთან, „ჯაყოს ხიზნებთან“, და, როგორც მიხეილ ჯავახიშვილის რომანის შემთხვევაშიც იყო, რობიზონას ამბავიც ქმნის იმის მოლოდინს, რომ მთავარი პერსონაჟის დანაკარგი, შესაძლოა, პროეცირდეს მისი მამულის ახალ მესაკუთრეზე. შედეგად, ოლეგას პერსონაჟი შეიძლებოდა დატვირთულიყო მედროვისა და დამპყრობლის მხატვრული ფუნქციით და მოცემული ნიშნების გამო ეთნიკური ნიშნით მისი სტიგმატიზაცია ყოფილიყო მოსალოდნელი მკითხველის მხრიდან (პოპიაშვილი, 2011). თუმცა ოლეგას შემთხვევაში „ჯაყოს ხიზნებთან“ გადაძახილმა უფრო მის განსხვავებულობას გაუსვა ხაზი. იგი არ გვევლინება, როგორც მედროვე ან, მით უმეტეს, როგორც დამპყრობელი, რამდენადაც რობიზონას სახლი კანონიერად დაიპატრონა ზალიკოს უკანონო ქმედების შედეგად. ეს მისი სტიგმატიზაციის საფრთხეს ხსნის.
თუმცა ერთია ჩვენი შეხედულება და მეორე — რობიზონას დამოკიდებულება ოლეგას მიმართ. ცხადია, მისი ეს ურთიერთობაც საკუთარ სახლთან მიმართებას უკავშირდება და თავდაპირველად იმასაც ვხედავთ, რომ რობიზონა ოლეგასადმი მწყრალადაა განწყობილი და უკვე მეორედ მიპატიჟებასაც უარობს. მაგრამ ვითარება მაშინ იცვლება, როცა კონფლიქტურ ზონაში რუსი ჯარისკაცების სახით აშკარა მტერი გამოჩნდება. 2008 წლის ომის დაწყება რობიზონას წინაშე მიწაში შემცილებელთა წინააღმდეგ ბრძოლის სურვილს აღვიძებს. მართალია, მას ხელი მოეცარება, როდესაც აღმოაჩნეს, რომ მას აღარავინ და აღარაფერი დარჩენია დასაცავად, მაგრამ სწორედ განაპირობებს იმას, რომ საკუთარი მამულის დაკარგვას იგი უკვე ისეთივე მასშტაბით აღიქვამს, თითქოს სამშობლოს მთელი რეგიონი ან სულაც მთელი მამული დაეკარგოს. დიახ, შედეგად სწორედ „მამულის“ ორი მნიშვნელობის შენაცვლებას ვხედავთ, იმას, რასაც ილია ჭავჭავაძე ითხოვდა თანადროული საზოგადოებისგან. მოთხრობის მთავარი პერსონაჟიც, როგორც კი დაინახავს ქართული ჯარისა და პოლიციის მაგალითს და მიხვდება, რომ ისინი სულაც არ იცავენ იმას, რაც სამაჩაბლოს მიწაზე თავად აბადიათ, იმის გაცნობიერებამდეც მივა, რომ პირადი ადგილ-მამულის დაცვა კი არ უტოლდება სამშობლოსთვის ბრძოლას, არამედ სამშობლოს დაცვა იქცევა მისთვისაც რაღაც პირადის, მშობლიურისთვის ბრძოლად. პერსონაჟი აშკარა სულიერ ამაღლებას განიცდის და, შედეგად, იგი უკვე თავად მიდის ოლეგასთან და სთხოვს, სახლი დამაცვევინეო, რაც თავისთავად გულისხმობს, ერთი მხრივ, იმას, რომ რობიზონა უკვე სცნობს მეზობლის ლეგიტიმურ უფლებას მის სახლზე და, მეორე მხრივ, იმასაც, რომ იგი ოლეგას მტრად აღარ მიიჩნევს. ეთნიკური კონფლიქტის საფრთხეც დაძლეულია.
სწორედ ამის შემდგომ ამოიზრდება თხრობისას, ერთი მხრივ, მტრისგან დაცვის თვითმიზნით კონფლიქტის ზონაში რობიზონას მიერ გაშენებული ბოსტანის სიმბოლოც; მეორე მხრივ კი, ეს ერთი შეხედვით აბსურდული წამოწყება საბოლოოდ გამოკვეთს ტექსტის იდეურ მიზანდასახულობასაც, რადგან მთელი ყურადღება თხრობის დასაწყისიდანვე წამოჭრილი და სხვადასხვა ფორმით რეალიზებული დაპირისპირებისკენ ინაცვლებს: ესაა ტრადიციული ბინარული წყვილის, რაციონალიზმისა და ირაციონალიზმის ოპოზიცია. იმისათვის, რომ წარმოჩნდეს, რა და რა სახით უპირისპირდებიან ისინი ერთმანეთს და რომელს ენიჭება უპირატესობა, შეგვიძლია მოვიხმოთ პერსონაჟთა დამოკიდებულებანი და ის, თუ რომელი მათგანისკენ მიიპყრობა თხრობის მთელი ყურადღება.
ზალიკოს ქმედება თავიდანვე კეთილგონიერებად შეიძლება შეირაცხოს, რადგან მან კონფლიქტური ზონა კეთილდღეობისთვის მიატოვა. თუმცა მისი ნამოქმედარის ეფექტის სცენის გარეთ გადანაცვლების შემდეგ ტექსტის მთელი ყურადღება რობიზონასკენ იხრება. თავის მხრივ, მისი ბოსტანის idea fixa სიშლეგედ, სისულელედ შეიძლება მოგვეჩვენოს, თუმცა თავად ეს პერსონაჟი, ისევე, როგორც მისკენ განწყობილი მოთხრობა, აშკარა უპირატესობას სწორედ ირაციონალიზმს ანიჭებს, მას ისევე ასაზრდოებს რაციონალიზმის შედეგებით, როგორც „სინათლე არსებობს მხოლოდ სიბნელის გამო“ (ბრეგაძე, 2020). ყოველივე ეს ტრადიციული ბინარული ოპოზიციების წევრებიდან რომელიმეს უპირატესობას მოასწავებს ხოლმე, რაც საბოლოოდ შედეგითაც დასტურდება: რობიზონასთან უკვე მესამედ მიდის ოლეგა და თავად სთავაზობს, დააცვევინოს საკუთარი სახლი. რობიზონაც ფიცს დებს, რომ ბოლომდე იბრძოლებს როგორც საკუთარი ბოსტანისთვის, ისე ოლეგას სახლისთვისაც.
სწორედ ასე ჩვენ ვიხილეთ ერთი პერსონაჟის მეტამორფოზი რიგითი აზროვნების ტიპური ადამიანიდან გმირული სულისკვეთების პიროვნებამდე და ეს გზა არაერთი აქტუალური კონფლიქტური სიტუაციის დაძლევის გამოცდილებითაც გავიარეთ, რამაც საბოლოოდ, ტექსტის იდეური მიზანდასახულობის სახით, წარმოაჩინა, რომ ტრავმის დაძლევა შეუძლია, ერთი შეხედვით, სწორედ ისეთ დამოკიდებულებას მოვლენების მიმართ, რომლებიც შეცდომით ირაციონალობად შეიძლება შეირაცხოს.
 
გამოყენებული ლიტერატურა
არისტოტელე. (2012). პოეტიკა. თბილისი: ლიტერატურის ინსტიტუტის გამომცემლობა.
ბრეგაძე, ლ. (2020). პოსტმოდერნიზმი ქართულ მწერლობაში. თბილისი: გამომცემლობა "არტანუჯი".
პოპიაშვილი, ნ. (2011). ქართული პოსტსაბჭოთა ლიტერატურა კულტურული იდენტობის დისკურსში. თბილისი: გამომცემლობა "უნივერსალი".
რატიანი, ი. (2011). ფაბულა და სიუჟეტი. თბილისი: ლიტერატურის ინსტიტუტის გამომცემლობა.
ფხაკაძე, თ. (2005). ბოსტანი კონფლიქტის ზონაში. თბილისი: გამომცემლობა "პალიტრა L".